Chuyên gia hành vi trẻ em – Tiến sĩ Jennifer Cross – lý giải vì sao cần hạn chế thời gian dùng màn hình ở trẻ nhỏ và vì sao có những loại màn hình “tệ” hơn những loại khác.
Hãy thử hình dung: Gần một nửa trẻ em từ 8 tuổi trở xuống hiện nay đã sở hữu thiết bị máy tính bảng riêng và trung bình dành khoảng 2,25 giờ mỗi ngày cho các thiết bị màn hình kỹ thuật số, theo số liệu từ Common Sense Media.
Vậy tất cả thời gian nhìn vào màn hình đó đang tác động thế nào đến não bộ của trẻ?
Tuần này, một nghiên cứu được công bố trên Journal of the American Medical Association Pediatrics cho thấy thời gian sử dụng màn hình có thể liên quan đến sự chậm phát triển ở trẻ nhỏ. Nghiên cứu dựa trên báo cáo của phụ huynh về thời gian dùng màn hình của trẻ ở mốc 1 tuổi, cùng với đánh giá kỹ năng phát triển khi trẻ 2 và 4 tuổi, trên gần 8.000 trẻ em.
Kết quả cho thấy, những trẻ 1 tuổi tiếp xúc với màn hình hơn 4 giờ mỗi ngày có biểu hiện chậm phát triển về giao tiếp và giải quyết vấn đề khi 2 và 4 tuổi. Ngoài ra, việc sử dụng màn hình nhiều ở trẻ 1 tuổi còn liên quan đến chậm phát triển kỹ năng vận động tinh và kỹ năng cá nhân – xã hội ở mốc 2 tuổi.
Nghiên cứu này củng cố cho nhiều công trình trước đó, vốn đã chỉ ra mối liên hệ giữa thời gian sử dụng màn hình ở trẻ nhỏ và nguy cơ chậm phát triển, đặc biệt trong lĩnh vực giao tiếp và tư duy giải quyết vấn đề. Một nghiên cứu quy mô lớn của Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH) khởi động từ năm 2018 cho thấy, trẻ em dành hơn 2 giờ mỗi ngày cho các hoạt động liên quan đến màn hình đạt điểm thấp hơn trong các bài kiểm tra về ngôn ngữ và tư duy.
Thậm chí, một số trẻ sử dụng màn hình hơn 7 giờ mỗi ngày còn xuất hiện hiện tượng mỏng đi của vỏ não – vùng não liên quan đến tư duy phản biện và khả năng lập luận.
“Hiện đang có những bằng chứng ngày càng rõ ràng cho thấy việc tiếp xúc nhiều với màn hình khi còn rất nhỏ có thể liên quan đến những thay đổi về cấu trúc não,” Tiến sĩ Jennifer F. Cross – bác sĩ nhi khoa điều trị và chuyên gia về phát triển – hành vi nhi tại Bệnh viện Nhi Komansky thuộc NewYork-Presbyterian – cho biết. “Nếu trẻ nhỏ dành phần lớn thời gian để tương tác với iPad, điện thoại thông minh hoặc TV – những thiết bị rất cuốn hút – thì sẽ rất khó để lôi kéo các em tham gia vào những hoạt động không dùng thiết bị điện tử, như chơi đồ chơi để phát triển trí tưởng tượng và sáng tạo, khám phá môi trường bên ngoài, hay chơi cùng trẻ khác để hình thành các kỹ năng xã hội phù hợp.”
Health Matters đã trao đổi với Tiến sĩ Cross – đồng thời là Phó Giáo sư Lâm sàng Nhi khoa tại Weill Cornell Medicine – về tác động của thời gian dùng màn hình đối với não bộ đang phát triển của trẻ và những việc cha mẹ, người chăm sóc có thể làm.
Chúng ta biết rằng trẻ em hiện nay tiếp cận màn hình rất dễ dàng, thậm chí hơn bao giờ hết. Nhưng màn hình ảnh hưởng đến sự phát triển sớm của trẻ như thế nào?
Với trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ dưới 3 tuổi, quá trình phát triển diễn ra rất nhanh. Trẻ học bằng cách khám phá môi trường xung quanh, quan sát người lớn trong cuộc sống hàng ngày và bắt chước họ. Việc sử dụng màn hình quá nhiều có thể cản trở khả năng quan sát và trải nghiệm các hoạt động thường nhật mà trẻ cần để hiểu về thế giới, dẫn đến một dạng “tầm nhìn đường hầm”, gây bất lợi cho sự phát triển tổng thể.
Tôi thường thấy trẻ em khi đi bộ cùng cha mẹ hoặc ngồi trong xe đẩy thì lại mải mê nhìn vào điện thoại hoặc máy tính bảng, không chú ý đến bất cứ điều gì xung quanh. Nếu trẻ chỉ nhìn vào màn hình, các em sẽ không học được về thế giới thực. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến khả năng tiếp thu kiến thức mới, mà còn tác động đến cách trẻ tương tác với người khác và sự phát triển ngôn ngữ.
Thời gian dùng màn hình ảnh hưởng đến khả năng học tập của trẻ ra sao?
Với trẻ nhỏ, mọi thứ đều mới mẻ. Trẻ cần khám phá môi trường bằng tất cả các giác quan để học hỏi, vì vậy việc tương tác với không gian và hoạt động ba chiều là vô cùng quan trọng. Những trải nghiệm này cung cấp lượng thông tin phong phú hơn rất nhiều so với việc chỉ nhìn hình ảnh hai chiều trên màn hình.
Các nghiên cứu cho thấy trẻ dưới 2 tuổi học được ít hơn từ video so với việc học trực tiếp từ con người. Dù trẻ có thể nhìn TV từ khoảng 6 tháng tuổi, nhưng khả năng thực sự hiểu nội dung thường chỉ xuất hiện sau 2 tuổi. Không phải vì trẻ không bị thu hút bởi màn hình, mà là vì các em không thực sự học được từ đó.
Một đứa trẻ sẽ không học được cách xếp chồng các khối gỗ chỉ bằng cách xem trên màn hình. Trẻ học bằng cách chạm vào các khối, cảm nhận kết cấu và trọng lượng, rồi thử – sai để tìm cách cân bằng chúng. Đây chính là những bước đầu tiên của tư duy giải quyết vấn đề. Vì vậy, bên cạnh việc hạn chế thời gian dùng màn hình, cha mẹ cần khuyến khích trẻ tham gia vào các hoạt động học tập thông qua trải nghiệm thực tế và chơi đồ chơi, bởi điều này nuôi dưỡng khả năng giải quyết vấn đề và sáng tạo.
Ngôn ngữ phát triển rất nhanh trong giai đoạn từ 1,5 đến 3 tuổi. Các nghiên cứu cho thấy trẻ học ngôn ngữ tốt nhất khi tương tác và giao tiếp với người lớn – nói chuyện và chơi cùng nhau. Ngoài ra, cũng có bằng chứng cho thấy trẻ xem TV nhiều trong những năm đầu tiểu học thường có kết quả đọc hiểu kém hơn và có thể gặp vấn đề về khả năng tập trung.
Hãy nói rõ hơn về tác động của màn hình đến ngôn ngữ và giao tiếp.
Nghiên cứu chỉ ra rằng việc trò chuyện qua lại, có tính tương tác hai chiều với trẻ là yếu tố cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển ngôn ngữ và kỹ năng xã hội. Chính sự “đối thoại” đó – trao đổi ánh mắt, biểu cảm khuôn mặt, phản ứng qua lại trong đời thực – chứ không phải việc nghe thụ động hay tương tác một chiều với màn hình – mới giúp cải thiện khả năng giao tiếp của trẻ nhỏ.
Độ tuổi nào là phù hợp để bắt đầu cho trẻ tiếp xúc với màn hình?
Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP) khuyến nghị tránh cho trẻ dưới 18–24 tháng tuổi tiếp xúc với màn hình, ngoại trừ việc gọi video với người thân. Với trẻ mẫu giáo từ 2 đến 5 tuổi, AAP khuyên chỉ nên giới hạn tối đa 1 giờ mỗi ngày với các chương trình chất lượng cao (ví dụ như Sesame Street hoặc PBS).
Khi cha mẹ cần giải quyết công việc nhà, việc để trẻ xem một chương trình ngắn đôi khi là cần thiết. Khi đó, tôi khuyên nên bật một chương trình giáo dục như Sesame Street hoặc Daniel Tiger’s Neighborhood – những nội dung mang tính giáo dục, vui nhộn, thể hiện các nhân vật tương tác và hợp tác với nhau để làm gương cho kỹ năng xã hội – thay vì đưa cho trẻ máy tính bảng hay điện thoại. Tốt nhất là cha mẹ cùng xem với trẻ, để có thể trò chuyện và tương tác về những gì trẻ đang xem và học.
Màn hình ảnh hưởng đến giấc ngủ của trẻ như thế nào?
Nhịp sinh học và quá trình tiết melatonin – hormone gây buồn ngủ – của con người thường bắt đầu khi trời tối. Tuy nhiên, ánh sáng xanh từ màn hình ức chế melatonin, làm chậm quá trình đi vào giấc ngủ. Ngoài ra, việc xem TV hay chơi game cũng khiến não bộ và cơ thể ở trạng thái tỉnh táo, khó thư giãn. (Máy tính bảng và điện thoại ức chế melatonin mạnh hơn TV vì màn hình ở gần mắt hơn.)
Một nghiên cứu cho thấy trẻ từ 6 đến 12 tháng tuổi tiếp xúc với màn hình vào buổi tối có thời gian ngủ ban đêm ngắn hơn đáng kể so với trẻ không tiếp xúc với màn hình vào thời điểm này.
Với trẻ tiền thiếu niên và thanh thiếu niên, việc sử dụng màn hình quá nhiều vào ban đêm ảnh hưởng rõ rệt đến giấc ngủ, và việc không để thiết bị trong phòng ngủ là điều nên làm. Thời gian dùng mạng xã hội quá mức, kết hợp với thiếu ngủ, có thể ảnh hưởng đến hành vi và khả năng nhận thức ở trường học, làm gián đoạn việc học.
Ngoài ra, nghiên cứu cũng chỉ ra mối liên hệ giữa thời gian dùng màn hình nhiều, thiếu ngủ và béo phì – từ đó ảnh hưởng đến lòng tự trọng, dẫn đến cô lập xã hội và vòng xoáy sử dụng màn hình nhiều hơn.
Màn hình kỹ thuật số có gây nghiện cho trẻ nhỏ không?
Vấn đề của các thiết bị di động là chúng rất dễ gây cuốn hút. Chúng nhỏ gọn, có thể mang theo mọi lúc, mọi nơi. Người lớn hiểu được những mặt trái và có thể chủ động đặt điện thoại xuống, nhưng trẻ 2–3 tuổi thì không có nhận thức đó. Nếu trẻ đã quen với điện thoại hoặc máy tính bảng từ khi còn rất nhỏ, thì đó sẽ trở thành “bình thường” đối với các em và các em sẽ muốn sử dụng nhiều hơn.
Chúng ta cũng cần thận trọng khi dùng màn hình để đánh lạc hướng trẻ thay vì giúp trẻ học cách tự giải quyết vấn đề. Dùng một bài hát yêu thích để phân tán sự chú ý của trẻ khi vừa ngã trầy đầu gối có thể chấp nhận được, nhưng việc cha mẹ ôm ấp, an ủi và trò chuyện với trẻ vẫn tốt hơn. Sử dụng màn hình để xử lý các tình huống như tranh giành đồ chơi có thể là giải pháp nhanh, nhưng không giúp trẻ học cách chia sẻ và chờ đến lượt trong tương lai.
Có loại màn hình nào “xấu” hơn những loại khác không?
TV không tệ như người ta từng nghĩ, vì nó dễ kiểm soát và cố định một chỗ. Máy tính bảng và điện thoại thông minh thì dễ tiếp cận hơn nhiều vì tính di động – có thể dùng ở bất kỳ đâu, bất kỳ lúc nào.
Tôi cho rằng YouTube nói chung là không tốt cho trẻ nhỏ. Nếu không được kiểm soát, trẻ rất giỏi trong việc tự tìm những video yêu thích, rồi từ đó xem nối tiếp hàng giờ liền. Nội dung trên nền tảng này phần lớn không được kiểm duyệt chặt chẽ; trong trường hợp tốt nhất thì ít giá trị giáo dục, còn trong trường hợp xấu nhất thì có thể bạo lực hoặc không phù hợp. Vì vậy, việc xem cùng trẻ và chủ động chọn lọc nội dung phù hợp, mang tính giáo dục là điều rất quan trọng.
Lời khuyên dành cho cha mẹ để hạn chế thời gian dùng màn hình của trẻ
- Cùng xem với con khi có thể. Nếu trẻ sử dụng màn hình, điều tốt nhất cha mẹ có thể làm là xem cùng để giúp trẻ hiểu nội dung. Hãy bình luận, đặt câu hỏi, cùng hát, và nhắc lại những điều đã học sau khi chương trình kết thúc.
- Chọn lọc nội dung cẩn thận. Tham khảo các tổ chức như Common Sense Media để biết đánh giá về ứng dụng, trò chơi và chương trình phù hợp với độ tuổi.
- Giữ giờ ăn, giờ ngủ và thời gian gia đình không có màn hình. Tránh dùng màn hình trong xe (trừ những chuyến đi dài) và đặt “giờ giới nghiêm” cho toàn bộ thiết bị trong gia đình.
- Hạn chế chính việc dùng điện thoại của cha mẹ. Trẻ học theo những gì chúng thấy. Nếu cha mẹ luôn dán mắt vào màn hình, trẻ sẽ cho rằng điều đó là chấp nhận được.
- Nhấn mạnh ba yếu tố cốt lõi: ngủ đủ, dinh dưỡng lành mạnh và vận động. Cả ba đều thiết yếu cho sự phát triển não bộ và sức khỏe tổng thể. Thời gian dùng màn hình quá nhiều có thể ảnh hưởng tiêu cực đến cả ba yếu tố này.
Những phương pháp giúp trẻ tránh xa điện thoại, smartphone
Để giúp trẻ tránh xa điện thoại và các thiết bị màn hình, cha mẹ nên chủ động xây dựng những hoạt động thay thế mang tính thực tế, dễ duy trì hằng ngày:
- Chơi đồ chơi sáng tạo: xếp hình, lắp ghép, đồ chơi đóng vai giúp trẻ rèn tư duy, khả năng giải quyết vấn đề và trí tưởng tượng.
- Đọc sách cùng người lớn: tạo cơ hội giao tiếp hai chiều, phát triển ngôn ngữ và khả năng tập trung.
- Vận động ngoài trời: chạy nhảy, đạp xe, chơi cát nước giúp giải phóng năng lượng và tăng cường sức khỏe.
- Tranh tô màu: hoạt động đơn giản nhưng hiệu quả, giúp trẻ rèn vận động tinh, học cách tập trung và kiên nhẫn. Trẻ được tự do lựa chọn màu sắc, thể hiện cảm xúc mà không bị kích thích quá mức như màn hình.
- Tham gia việc nhà đơn giản: lau bàn, xếp đồ chơi, tưới cây giúp trẻ hình thành thói quen tự lập.
Quan trọng nhất, cha mẹ cần đồng hành và duy trì các hoạt động này đều đặn để trẻ không phụ thuộc vào điện thoại.
Jennifer F. Cross, M.D., là bác sĩ nhi khoa điều trị tại Bệnh viện Nhi Komansky thuộc NewYork-Presbyterian và là Phó Giáo sư Lâm sàng Nhi khoa tại Weill Cornell Medicine. Bà là chuyên gia trong chẩn đoán và quản lý các rối loạn phát triển ở trẻ em, đồng thời được chứng nhận chuyên khoa về nhi khoa phát triển và hành vi.
